Digitalisering van economie en werk

ACLVB onderzocht kansen en bedreigingen

De impact van digitalisering op werk, daarover ging het tijdens een studievoormiddag van de ACLVB op 25 september in Brussel.

Digitalisering vormt al even het voorwerp van debat en vanuit verschillende hoeken worden studies gepubliceerd. Als Liberale Vakbond vonden we het noodzakelijk om onze eigen positionering in dit debat te versterken.

Onze studiedienst deed een zorgvuldige analyse van de wetenschappelijke literatuur over digitalisering. Voor een scherper zicht op de situatie op de werkvloer voerden we zelf ook een grootschalige enquête bij een representatieve steekproef van leden en afgevaardigden van de ACLVB. Op basis van de literatuur en ons eigen onderzoek hebben we vervolgens concrete beleidsvoorstellen geformuleerd die de digitale transitie in goede banen moeten leiden.

Belangrijke verschuivingen op de arbeidsmarkt

De nieuwe golf van technologische ontwikkeling zorgt ervoor dat steeds meer taken door machines kunnen uitgeoefend worden, zelfs taken die als niet-routinematig kunnen worden bestempeld. Daardoor bestaat de vrees dat een groot deel van de jobs op termijn zouden verdwijnen. Zo ver zal het echter niet komen. Digitalisering moet er namelijk voor zorgen dat de productiviteitsgroei wordt versterkt, waardoor ondernemingen hun prijzen kunnen verlagen en er dus meer vraag en bijhorende groei ontstaat.

In praktijk dreigt het verhaal echter niet zo rooskleurig te worden: niet alleen bevindt de productiviteitsgroei in België zich op een historisch laag niveau, het tekort aan concurrentie en de coronacrisis dreigen ervoor te zorgen dat ondernemingen de positieve effecten van digitalisering in de toekomst vooral zullen gebruiken om hun winstmarges te verhogen. Daarom vragen wij als Liberale Vakbond onder meer:

• Een structurele verhoging van de overheidsinvesteringen, zodat het economisch herstel na de coronacrisis kan worden ingezet en de productiviteitsgroei wordt versterkt.
• De invoering van een systeem van digitaliseringsvastheid in de wet van 1996, waarbij werknemers in hoogproductieve sectoren en ondernemingen een evenredig deel van de winst krijgen toegekend in de vorm van structurele loonsverhogingen bovenop de loonmarge.
• De invoering van een CCCTB (Common Consolidated Corporate Tax Base) en digital services tax op EU-niveau, die ervoor moet zorgen dat (multinationale) ondernemingen op een eerlijke manier vennootschapsbelasting betalen.

Het staat vast dat zich belangrijke verschuivingen zullen aandienen op de arbeidsmarkt. Ook in het verleden heeft technologische ontwikkeling (in combinatie met een sterke globalisering) de structuur van de tewerkstelling aanzienlijk veranderd, met onder meer een dalend aandeel van de industrie in de tewerkstelling. Het nettoresultaat was echter positief, de werkgelegenheid is blijven toenemen.

Toch wordt vaak gesteld dat het deze keer anders zou zijn, omdat de technologie zich veel sneller en breder ontwikkelt. Onderzoek van de OESO en McKinsey toont aan dat respectievelijk 14% tot 23% van de jobs in België op termijn geautomatiseerd kunnen worden, en dat bij nog eens 32% tot 15% van de jobs meer dan de helft van de taken geautomatiseerd kunnen worden. Ons eigen onderzoek bevestigt die resultaten. Er zullen echter ook nieuwe jobs gecreëerd worden. Volgens McKinsey zouden tegen 2030 15% van de jobs in België verdwijnen, maar zouden er ook nieuwe jobs gecreëerd worden ten belope van 16% van de werkgelegenheid. Hiervan gaat het om 6% nieuwe jobs onder impuls van nieuwe technologieën, de overige 10% gaat om jobs die gecreëerd zouden worden dankzij gunstige spillovereffecten. In de context van de coronacrisis is dit wellicht te optimistisch, bovendien moeten de nieuwe jobs ook nog ingevuld kunnen worden. Het gaat immers vaak om technische profielen waaraan nu al een tekort is. 

Verschillende impact naargelang sector en opleidingsniveau

We concluderen dus dat massaal jobverlies zal uitblijven, maar dat het lang niet zeker is dat er uiteindelijk een positief nettoresultaat zal zijn. Bovendien zullen er belangrijke regionale en sectorale verschillen zijn en zullen bepaalde groepen werknemers sterker getroffen worden, denk aan kortgeschoolde werknemers, terwijl die het vandaag al moeilijk hebben op de arbeidsmarkt en disproportioneel worden getroffen door de coronacrisis. Een toenemende polarisatie op de arbeidsmarkt loert om de hoek. Om tegemoet te komen aan de belangrijke verschillende impact naargelang de sector en het opleidingsniveau van de werknemers, vragen wij beleidsmaatregelen:

• De oprichting van verplichte sectorale digitaliseringsfondsen, gefinancierd door bijdragen van werkgevers en de overheid, om projecten rond opleiding, begeleiding en dergelijke meer mee te financieren
• Een identificatie van de grootste risicosectoren, die worden onderworpen aan bijkomende verplichte bijdragen in de digitaliseringsfondsen
• Een diepgaande hervorming van de outplacementregeling
• Een coherent systeem van opleidingskredieten voor werknemers die hun job verliezen

Investeren in opleidingen

Naast voldoende opvang en begeleiding voor werknemers die hun job verliezen, moet worden ingezet op een coherent beleid van performant onderwijs en vooral een sterke cultuur van levenslang leren en permanente opleiding.

Ook onze leden geven aan dat de vereiste vaardigheden voor hun functie aanzienlijk zijn veranderd de laatste jaren, maar uit cijfers blijkt dat daar onvoldoende investeringen in opleiding door werkgevers tegenover staan. Wanneer gepeild wordt naar het aandeel werknemers dat de laatste vier weken een opleiding heeft gevolgd (8,2% in 2019), situeert België zich onder het EU-gemiddelde. Uit cijfers van de Centrale Raad voor het Bedrijfsleven blijkt bovendien dat ondernemingen de laatste jaren hun opleidingsinspanningen hebben teruggeschroefd, ondanks de snelle technologische ontwikkeling. Bevestiging daarvan in onze enquête: meer dan de helft van de respondenten geeft aan dat zij in 2019 geen enkele opleiding of maximum twee dagen opleiding hebben gekregen. Bovendien bestaat een grote kloof tussen kort- en hooggeschoolden en blijken werknemers die met precaire contracten werken, ook minder opleiding te kunnen volgen.

Om ervoor te zorgen dat zo weinig mogelijk werknemers uit de boot vallen en iedereen de kans krijgt om zich voldoende bij te scholen in functie van de snel veranderende vereisten op vlak van vaardigheden, vragen wij onder meer:

• Een individueel en afdwingbaar recht op minstens 5 opleidingsdagen per werknemer, ook voor tijdelijke, deeltijdse of interim arbeidsovereenkomsten.
• Bijkomende opleidingsinspanningen in sectoren met een hoog digitaliseringsrisico.
• Een jaarlijkse monitoring van de opleidingsinspanningen op sectoraal niveau, met bijkomende verplichte bijdragen aan de digitaliseringsfondsen voor werkgevers die de vereiste opleidingsinspanningen niet halen
• Dat elke onderneming en sector tweejaarlijks een skills assessment uitvoeren en er op ondernemingsniveau ook jaarlijks een opleidingsplan wordt ontwikkeld.

Gezondheid, veiligheid en privacy

Technologische ontwikkeling zal ervoor zorgen dat bepaalde jobs zullen verdwijnen, maar een even grote impact zal erin bestaan dat nieuwe technologieën meer en meer hun ingang zullen vinden op de werkvloer. Zowel in de industrie als in de dienstensector bestaan nog nauwelijks jobs die niet op een of andere manier digitaal ondersteund worden, en dat zal in de toekomst nog verder toenemen. Onze leden bevestigen die trend.

Nieuwe technologieën brengen opportuniteiten met zich mee, zoals de mogelijkheid om fysiek belastende, repetitieve of gevaarlijke taken uit te besteden, telewerk, …. Niettemin zijn er ook belangrijke risico’s. Nieuwe technologieën op de werkvloer kunnen veiligheids- of gezondheidsrisico’s creëren. Bovendien kunnen de constante bereikbaarheid en het gebruik van nieuwe technologieën leiden tot een verhoogd stressniveau en een gevoel van toenemende werkdruk. Zo geeft 36% van onze leden aan dat zij dagelijks of wekelijks last hebben van “information overload” en 19% stelt dat ze dagelijks of wekelijks het gevoel hebben beschikbaar te moeten zijn buiten de werkuren. En wat met de privacy van werknemers? De huidige stand van de technologie laat een verregaande graad van controle toe, minder zichtbare controle ook. In dat kader geven 40 % van onze leden aan dat ze vermoeden of  zeker weten dat de werkgever hen via digitale weg controleert.

Om de positieve effecten van digitalisering op het werk te maximaliseren en de risico’s op vlak van gezondheid, veiligheid en privacy zoveel mogelijk te reduceren, vragen wij:

• Een verbreding en verdieping van cao 39 (= cao rond voorlichting en overleg inzake de sociale gevolgen van de invoering van nieuwe technologieën)
• Een wettelijke verankering van het recht op deconnectie
• Een versterkt wettelijk kader voor telewerk, met een recht op structureel telewerk van minimaal twee dagen per week
• Een vertaling van de GDPR-wetgeving naar de relevante interprofessionele cao’s
• De oprichting in de schoot van de Gegevensbeschermingsautoriteit van een paritair samengesteld overlegorgaan met advies- en informatiebevoegdheid inzake de sociale aspecten van privacy

Platformeconomie

Een laatste belangrijke ontwikkeling is de opmars van de platformeconomie. Platformen als Uber en Deliveroo zorgen ervoor dat de klassieke juridische statuten van werknemers grondig door elkaar worden geschud. Zij bevinden zich immers in een grijze zone tussen het statuut van loontrekkende werknemer en het statuut van zelfstandige, met belangrijke negatieve gevolgen qua sociale bescherming en verloning. De ACLVB vraagt dat meer transparantie wordt opgelegd aan die platformen naar hun dienstverleners en naar de overheid toe. Daarnaast moet de sociale bescherming voor platformwerkers worden versterkt en dient hun statuut te worden uitgeklaard.

Verder heeft digitalisering ook een belangrijke impact op het sociaal overleg en de relatie met de overheid, met een bijzondere aandacht voor de toenemende digitale kloof in de samenleving.